ਉਘੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ

''ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਇਕ ਸੰਸਥਾ'' ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਬੀਤੇ ਦਿਨੀਂ 95 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਭਰਪੂਰ ਤੇ ਸ਼ਾਨਾਮੱਤੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਊ ਕੇ ਸਾਥੋਂ ਸਦਾ ਲਈ ਵਿੱਛੜ ਗਏ ਹਨ। 1922 ਵਿਚ ਇਕ ਮੱਧ ਵਰਗੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਜਨਮੇਂ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਕਾਇਆ ਪਲਟ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੌਰਾਨ ਹਾਸਲ ਕੀਤੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਦਾ ਬੜਾ ਸਜੀਵ ਚਿਤਰਣ ਮਾਰਕਸੀ ਫਲਸਫੇ ਦੇ ਚੌਖਟੇ 'ਚ ਕਰਦਿਆਂ ਵੱਡਮੁੱਲੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ।
ਸ਼ਹੀਦ-ਇ-ਆਜ਼ਮ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ  ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ, ਮਨੁੱਖ ਮਾਰੂ ਦੂਜੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ, ਜੁਗ ਪਲਟਾਊ ਚੀਨੀ ਇਨਕਲਾਬ, ਵੀਅਤਨਾਮ ਦੀ ਅਜਾਦੀ ਦਾ ਸੰਗਰਾਮ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਨ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਰੁੱਧ ਲੋਕ ਯੁੱਧ, ਭਾਰਤ ਦੀ 1947 ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਹਾਕਮਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਰਾਜਸੀ ਜਾਂ ਬਕੌਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧੂਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ, ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਨਿਜ਼ਾਮ ਵਿਰੁੱਧ ਜ਼ਮੀਨੀ ਸੰਗਰਾਮ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਹੋਰ ਅਨੇਕਾਂ ਵਰਤਾਰੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਨ ਤੋਂ ਘੋਖਿਆ ਅਤੇ ਚੰਗੇਰਾ ਸਮਾਜ ਸਿਰਜਣ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ, ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ।
ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਂ ਇਕ ਕੁਲਵਕਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਕਾਰਕੁੰਨ ਵਜੋਂ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪਿਛੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਧਿਆਪਨ ਕਿੱਤਾ ਅਪਣਾਇਆ। ਅਨੇਕਾਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਹਨ ਕਿ ਕੁਲਵਕਤੀ ਜੀਵਨ ਤਿਆਗ ਕੇ ਕਾਰੋਬਾਰਾਂ ਦੇ ਝੰਜਟਾਂ 'ਚ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਨਿਰਾਸ਼ ਜਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਵਿਰੋਧੀ ਹੋਣ ਤੱਕ ਜਾ ਪੁੱਜਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਰਗਰਮੀ ਦੋਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਅਗਲੇਰੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਕਾਰਕੁੰਨਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾਮਈ ਹੈ।
ਨਵੇਂ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਗੱਲ ਅਸੰਭਵ ਵਰਗੀ ਲੱਗ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਹੈ ਸੱਚ! ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ 'ਚ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਇਹ ਆਮ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹਨ ਕਿ ਹੋਰ ਕਲਾਸਾਂ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਲਾਸਰੂਮਜ਼ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਨਾਲ ਲੱਗ ਕੇ ਖਲੋਂਦੇ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲੈਕਚਰ ਸੁਣਨ ਲਈ।
ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਕਾਰਕੁੰਨਾਂ ਦੀਆਂ ਦਿੱਕਤਾਂ, ਖਾਸਕਰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਚੌਖਟੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ, ਨੂੰ ਹਲੀਮੀ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਸਮਾਂ ਦੇ ਕੇ ਸੁਣਨਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਤਸੱਲੀ ਭਰਪੂਰ ਯਤਨ ਕਰਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖਿੱਚ ਪਾਊ ਸ਼ਖਸ਼ੀਅਤ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਅਤੀ ਰੌਸ਼ਨ ਪਹਿਲੂ ਹੈ ਜੋ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਕਾਰਕੁੰਨਾਂ ਵਾਸਤੇ ਬੇਹੱਦ ਸਹਾਈ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕੁਲਵਕਤੀ ਹੁੰਦਿਆਂ ਜੇਲ੍ਹ, ਜੂਹਬੰਦੀ ਅਤੇ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ ਹੰਢਾਈ। ਪਿਛੋਂ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਅਧਿਆਪਕ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਹਰ ਪਲ ਜਨਵਾਦੀ ਲੋਕ ਪੱਖੀ ਅੰਦੋਲਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਫਲਸਫੇ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਦਰਜਨਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖ ਕੇ ਸਮਾਜ ਬਦਲਣ ਦੀ ਚਲ ਰਹੀ ਜੰਗ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ, ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੁੱਝ ਸਮਾਂ 'ਸਾਡਾ ਯੁੱਗ' (ਸਾਂਝੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਬੁਲਾਰਾ) ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਅਜੋਕੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਕਾਰਕੁੰਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਜਾਚੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਰੌਸ਼ਨ ਪਹਿਲੂਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਲੈਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਜਿਸ ਗੱਲ ਵੱਲ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਫਲਸਫੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਅਤੇ ਫਲਸਫੇ ਨੂੰ ਅਗਾਂਹ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣ ਲਈ ਜੀਵਨ ਭਰ ਘਾਲੀ ਘਾਲਣਾ। ਜੇ ਇਕ ਲਾਈਨ 'ਚ ਕੁੱਝ ਕਹਿਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਹੀ ਕਹਾਂਗੇ ਕਿ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਫਲਸਫੇ ਨੂੰ ਇਕ ਟੈਗ ਜਾਂ ਫੈਸ਼ਨ ਵਜੋਂ ਇਸਤੇਮਾਲ ਨਾ ਕਰਦਿਆਂ, ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਫਲਸਫੇ ਲਈ ਹੀ ਅਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਘਾਲਣਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਿਰੜ ਨੂੰ ਸਲਾਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ 'ਤੇ ਤੁਰਨ ਦਾ ਪੂਰਾ ਯਤਨ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਣ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਮਹਾਨ ਰਹਿਬਰ ਨੂੰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਂਟ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲੋਂ ਪਛਾਣਵਾਦ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਲੇਖ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ।            

-ਸੰਪਾਦਕੀ ਮੰਡਲ

On ‘Identitarianism’ 

Problems arising out of India’s Characterstic diversity of plurality need not detain us here. But our presumed concern with revolutionary politics persuades me to digress a little beyond what I have already stated, and make one implication of my argument more explicit. This is related to two interesting shifts of thought and action that occurred on the right and the left of the Indian political spectrum in the early eighties as a result of the continuing crisis in Indian politics in recent years. That the shifts have almost ended up as two escape routes does not take away from their significance, though it is only the issues raised by the shift on the left which concern us here.
On the right, among the liberals and not a few ‘Gandhians’, there was widespread disenchantment with the working of conventional party-besed bourgeois politics, presided over, most of the time, by Congress (I), the major political formation of the Indian ruling classes. Many felt betrayed and were indeed heart broken at the way the Indian state had let them down - it had simply failed to deliver ‘as an instrument of social transformation and equity’, as, they believed, the democratic state in the West had done. Quite a few of them, therefore, sought salvation elsewhere and found it, even if somewhat ambiguously, in the alternative of then emerging ‘grass roots movements’, in the work of ‘new instrumentalities’ like voluntary activism or what came to be described as ‘non-party political formations’. This, however, did not work out as expected,  if for no other reason than that it was too narrow and fractured a base, ideologically as well as organisationally, to provide for any kind of alternative politics-liberal, left or any other. This is not to deny the significance of the emergence of these ‘formations’ or the commendable work done by them in the cause of the people. One even hopes that the best of them will yet find their way, sooner rather than later, to a radical, if not revolutionary, practice of politics. But for the present their limitations of theory and practice are only too obvious.
I cannot pursue this subject here, except to report that, while these ‘formations’ continue to struggle to realise their possibilities, and interest in the ‘escape route’ persists, our liberals and ‘Gandhians’ are back with the Indian state, which they had in fact never really abandoned-hopefully content, for the time being at least, with the alternative politics of the National Front, another political formation of the Indian ruling classes.
It is the parallel shift on the left, however, which is of immediate interest to us. The disenchantment here was with the outcome of conventional class-politics as practised by the established communist parties, which had long lost its way in the mire of ‘economism’ and much of the working class itself to the ruling class politics. Quite a few of the radicals too, therefore, sought salvation elsewhere-and found it in the emerging, highly visible struggles of the long oppressed and more disadvantaged sections of the Indian people, ‘identities’ as they came to be called : minor nationalities or ethnic groups, religious minorities, dalits, tribals, women, and so on, all impelled to action by an iniquitous economic development, all struggling against an oppresive, homogenizing Indian state and India’s equally oppressive social structures, and all of them seeking their rights and a place of dignity and honour among the Indian people. This shift of thought and action to the terrain of the struggles of these ‘identities’ too has not fared well-it can hardly claim to have significantly advanced the cause of left politics or revolutionary change in India. Nor is it likely to do so in future. In view of the limited and uncritical manner in which those involved in this shift have thought and acted in the matter of these identities and their struggles, it is only turning out to be an escape route on the left.
There is no doubt about the reality of injustice or grievances here, often long denied or neglected for being rooted deep in history; the groups or identities concerned are in fact victims of double oppression, and worse as in case of women-the class oppression which affects the exploited everywhere and the  oppressions specific to each group or identity. These struggles are therefore most justified, they are a part of Indian peoples’ struggle for a more just and humane social order. But in endorsing these struggles, sharing in them or leading them, there is no justification for a simplistic, idealising or myth-making attitude towards these groups or identities, an attitude not uncommon with the left when speaking of ‘the people’ or ‘the oppressed’ (to say nothing of ‘the proletariat’ in another context). A form of community, historically constituted and evolving, an identity as such is not something sacred, a value in itself-its real-life situation may have all kinds of negative, ugly features within that limit or diminish human beings, struggle against which has to be a part of the larger struggle without.... of decisive importance is the need to articulate this larger struggle with class struggle, to conduct it in full recognition of the economic structural contradictions of Indian society. For these contrdictions even as they determine the basic class oppressions in our society also condition, most decisively, the working out of the identity-specific oppressions; and their resolution is a necessary, though by no means sufficient, condition for the elimination of these oppressions also. Such a resolution, however, calls for an united revolutionary movement of all oppressed people, which is not possible without the requisite revolutionary consciousness among them. It should be obvious that it is impossible to develop such a consciousness without a prior and persistent critique of ‘the identity-consciousness’ which is, in the very nature of things, a much corrupted consciousness.
All this points to the implication I am wanting to make explicit, namely, the imperative need to infuse the aforementioned struggles in every way and everywhere with socialist concerns and articulate them, in theory as well as practice, with revolutionary class struggle, with a class based people’s politics, Such has always been the principle in Marxism for the conduct of such or similar struggles. It remains very much valid even today.
It needs to be emphasised that many things which the old communists did not do, or did badly, or have stopped doing, have still to be done by those who, coming after them, would develoop a people’s movement for a revolutionary break in our society. And class politics is one of those things, asking for a genuine Marxist practice. Unless this is done, the ongoing struggles of these groups or identities are likely to divide the oppressed even more, distort or corrupt their consciousness still further, and end up serving the interests of not the common people but the exploiting and other elite elements within, who are only too eager to find a place for themselves in India’s underdeveloped capitalism and over-developed bourgeois politics.